پژوهشگاه فرهنگ فارسی تاجیکی | سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان پژوهشگاه فرهنگ فارسی تاجیکی | سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان
سوای از اکتشافات و اختراعات علمی، یکی از روش‌های پربار و غنی شدن هر زبان زنده‌ای در دنیا بروز پدیده‌های اجتماعی است زیرا در هر یک از این پدیده‌‌ها اتفاقاتی رقم می‌خورد که به ناچار نامی بر آنها گذاشته می‌شود تا ولو به شکل قراردادی در سطح روساخت زبان (مکالمه، محاوره و…) به‌کارگیری شوند.
ورزش نیز پدیده اجتماعی حایزی اهمیتی به شمار می‌آید و با هر بار وقوع رویدادی ورزشی از قبیل المپیک و جام جهانی انبوهی از واژگان، اصطلاحات و عبارات تخصصی شکل می‌گیرند که از قضا به راحتی مورد پسند گویشوران و سخنگویان هر زبانی قرار می‌گیرد زیرا دنیای ورزش دنیای پرتعداد و پرهواخواهی است.
بی‌تعارف و تکلف باید پذیرفت که فوتبال مهم‌ترین و پرطرفدارترین ورزش دنیا است و کیست که نداند که در پی هر بار اجرای جام جهانی فوتبال و دیگر مسابقات مشابه چه حاشیه‌ها و رویدادهای فرعی دیگری شکل نمی‌گیرد که همه آنها بر حوزه زبان تاثیر می‌گذارد. از آن میان می‌توان به ترکیبات و اصطلاحات فوتبالی اشاره کرد که هر قشری از جامعه خواسته یا ناخواسته با آنها سروکار دارد.
حال که مسابقات جام جهانی فوتبال روسیه در جریان برگزاری است بد نیست درنگی داشته باشیم بر فرهنگ واژگان این ورزش همه‌گیر که به طور عمده همانند دیگر حوزه‌ها از زبان انگلیسی نشات می‌گیرد. مهم اما این است که ببینیم در هر زبانی چه برابرنهاد یا معادلی برای هر کلمه و اصطلاح در نظر گرفته می‌شود و تا چه اندازه مقبول نظر سخنگویان به آن زبان می‌افتد؟
همه ما ـ چه فوتبالی و چه غیرفوتبالی ـ کمابیش با اصطلاحات این ورزش در ایران آشنایی داریم و می‌دانیم جز در مواردی معدود برابرنهاد خاصی برای کلماتی از قبیل پنالتی، کُرنِر، آوت (یا اوت) و امثال این‌ها نداریم یا اگر هم باشد استفاده نمی‌کنیم. البته معادل کلمه شوت (در زبان انگلیسی kick) برابرنهاد «ضربه» در نظر گرفته شده و گوینده ورزشی صداوسیما وقتی به عبارت free kick می‌رسد از معادل «ضربه آزاد» یا «ضربه ایستگاهی» استفاده می‌کند. گاهی هم به اختیار برای معادل‌گذاری کلمه fault دست به دامن «خطا» یا «فول» (که البته این آخری بیشتر در گذشته کاربرد داشته) می‌شوند.
اکنون ببینم در دیگر کشورهای فارسی زبان و به طور مشخص کشور تاجیکستان در برابر ترکیبات و اصطلاحات فوتبالی چه چاره‌ای اندیشیده شده است:
حسن قریبی، شاعر و نویسنده، در این باره به موارد جالبی به شرح زیر اشاره می‌کند:
«در پخش بازی ایران و مراکش گزارشگر شبکه ورزش تاجیکستان اصطلاحات فوتبالی زیر را به کار برد:
سبقت: (مسابقه)، بازیگر: (بازیکن)، فوتبال‌باز: (فوتبالیست)، دسته: (تیم)، ضربه کُنجی: (کُرنر)، پرتافت: (پاس)، خط حمایه: (خطّ دفاع)، نیمه حمایه: (هافبک)، خطّ هجوم: (خطّ حمله)، ضربه نشان‌دار: (ضربه کات)، کنار: (آوت، بیرون)، جریمه‌گاه: (منطقه جریمه)، گرفتِ توپ: (حفظ توپ)، وقت‌گذرانی: (وقت‌کُشی)، وقتِ ضایع: (وقتِ اضافه)، مخلص: (طرفدار)، به دور دیگر گذشتن: (به مرحله بعدی صعود کردن)، قاعده بازی را ویران کردن: (خطا کردن) و… . پیش از بازی نیز مجری برنامه درباره پیش‌بینی نتیجه بازی از کارشناس سؤال کرد که جواب این بود: «هر دو دسته به قوّت هستند اما همچون یک مملکتِ همزبان ما از ایران مخلصی می‌کنیم!»»
مشخص است که کلام پایانی این یادداشت چند پرسش بیش نیست و آن این که آیا این معادل‌ها ساخته خودجوش مردم تاجیک است یا از سوی دست‌اندرکاران حفظ و پاسداشت زبان فارسی رایج در تاجیکستان پیشنهاد شده و مردم آن جا با جان و دل پذیرفته‌اند؟
جلیل جعفری (مترجم ادبی)
http://khouzestan.isna.ir/default.aspx?NSID=5&SSLID=46&NID=108867
Савои аз иктишофот ва ихтирооти илмӣ, яке аз равишҳои пурбор ва ғанӣ шудани ҳар забони зиндае дар дунё, бурузи падидаҳои иҷтимоӣ аст, зеро дар ҳар як аз ин падидаҳо иттифоқоте рақам мехӯрад, ки ба ночор номе бар онҳо гузошта мешавад, то валав ба шакли қарордодӣ дар сатҳи рӯсохти забон (муколама, муҳовара ва ғ.) бакоргирӣ шаванд.
Варзиш низ падидаи иҷтимоии ҳойизи аҳамияте ба шумор меояд ва бо ҳар бор вуқӯи рӯйдоде варзишӣ, аз қабили олимпиада ва ҷоми ҷаҳонӣ анбӯҳе аз вожагон, истилоҳот ва ибороти тахассусӣ шакл мегиранд, ки аз қазо ба роҳатӣ мавриди писанди гӯишварон ва сухангӯёни ҳар забоне қарор мегирад, зеро дунёи варзиш дунёи пуртеъдод ва пурҳавохоҳест.
Бе таоруф ва такаллуф, бояд пазируфт, ки футбол муҳимтарин ва пуртарафдортарин варзиши дунёст ва кист, ки надонад, ки дар пайи ҳар бор иҷрои ҷоми ҷаҳонии футбол ва дигар мусобиқоти мушобеҳ, чи ҳошияҳо ва рӯйдодҳои фаръии дигар шакл намегирад, ки ҳамаи онҳо бар ҳавзаи забон таъсир мегузорад. Аз он миён метавон ба таркибот ва истилоҳоти футболӣ ишора кард, ки ҳар қишре аз ҷомеа хоста ё нохоста, бо онҳо сару кор дорад.
Ҳол, ки мусобиқоти Ҷоми ҷаҳонии футболи Русия дар ҷараёни баргузорӣ аст, бад нест диранге дошта бошем бар фарҳанги вожагони ин варзиши ҳамагир, ки ба таври умда, ҳамонанди дигар ҳавзаҳо аз забони инглисӣ нашъат мегирад. Муҳим аммо ин аст, ки бибинем дар ҳар забоне чӣ баробарниҳод ё муодиле барои ҳар калима ва истилоҳ дар назар гирифта мешавад ва то чӣ андоза мақбули назари сухангӯёни ба он забон меуфтад?
Ҳамаи мо – чи футболӣ ва чи ғайрифутболӣ, камобеш бо истилоҳоти ин варзиш дар Эрон ошноӣ дорем ва медонем, ҷуз дар мавориде маъдуд, баробарниҳоди хосе барои калимоте аз қабили «пеналти», «оут» (ё «аут») ва амсоли инҳо надорем ё агар ҳам бошад, истифода намекунем. Албатта, муодили калимаи «шут» (дар забони инглисӣ – kick) баробарниҳоди «зарба» дар назар гирифта шуда ва гӯяндаи варзишии садо ва симо вақте ба иборати “free kick” мерасад, аз муодили «зарбаи озод» ё «зарбаи истгоҳӣ» истифода мекунад. Гоҳе ҳам ба ихтиёр барои муодилгузории калимаи “fault” даст ба домани «хато» ва «фул» (ки албатта, ин охирӣ бештар дар гузашта корбурд дошта) мешаванд.
Акнун бибинем, дар дигар кишварҳои форсизабон ва ба таври мушаххас, кишвари Тоҷикистон дар баробари таркибот ва истилоҳоти футболӣ чӣ чорае андешида шудааст.
Ҳасани Қарибӣ – шоир ва нависанда, дар ин бора ба мавориди ҷолибе ба шарҳи зер ишора мекунад:
«Дар пахши бозии Эрон ва Марокаш, гузоришгари шабакаи варзиши Тоҷикистон истилоҳоти футболии зерро ба кор бурд:
сабқат – мусобиқа, бозигар – бозикун, футболбоз – футболист, даста – тим, зарбаи кунҷӣ – курнер, партофт – пос (пасс), хатти ҳимоя – хатти дифоъ, нимаҳимоя – ҳофбак, хатти ҳуҷум – хатти ҳамла, зарбаи нишондор – зарбаи кот, канор – аут, берун, ҷаримагоҳ – минтақаи ҷарима, гирифти тӯб – ҳифзи тӯб, вақтгузаронӣ – вақткушӣ, вақти зоеъ – вақти изофа, мухлис – тарафдор, ба даври дигар гузаштан – ба марҳалаи баъдӣ суъуд кардан, қоидаи бозиро вайрон кардан – хато кардан ва ғ. Пеш аз бозӣ низ муҷрии барнома дар бораи пешбинии натиҷаи бозӣ аз коршинос суол кард, ки ҷавоб ин буд: «ҳарду даста бақувват ҳастанд, аммо ҳамчун як мамлакати ҳамзабон, мо аз Эрон мухлисӣ мекунем!»
Мушаххас аст, ки каломи поёнии ин ёддошт чанд пурсиш беш нест ва он ин, ки оё ин муодилҳо сохтаи худҷӯши мардуми тоҷик аст ё аз сӯи дастандаркорони ҳифзу посдошти забони форсии роиҷ дар Тоҷикистон пешниҳод шуда ва мардуми он ҷо бо ҷону дил пазируфтаанд?
Ҷалили Ҷаъфарӣ (мутарҷими адабӣ)
http://khouzestan.isna.ir/default.aspx?NSID=5&SSLID=46&NID=108867
