پژوهشگاه فرهنگ فارسی تاجیکی | سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان پژوهشگاه فرهنگ فارسی تاجیکی | سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان
یادداشت مختصری از یک تن پژوهشگر، نویسنده و شاعر ایرانی پس از مطالعة کتاب «زبان ملّت – هستی ملّت» پرزیدنت جمهوری تاجیکستان امامعلی رحمان در عرفة 25 سالگی استقلال جمهوری تاجیکستان
طلبشاه خالقزاد
امروز News
حسن قریبی، پژوهشگر، نویسنده و شاعر، رئیس پژوهشگاه فرهنگ فارسی- تاجیکی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان در صحبت با خبرنگار «امروز News» ملّت تاجیک و پیش از همه، اساس‌گذار صلح و وحدت ملّی، پیشوای ملّت محترم امامعلی رحمان را به مناسبت تألیف کتاب پرمحتوا، تاریخی و خواندنی «زبان ملت – هستی ملت» عرض سپاس و قدردانی کرد. نشر این کتاب، -گفت همصحبت نشریه، – در عرفة 25 سالگی استقلال جمهوری تاجیکستان فال نیک بوده، بی‌شبهه، نه تنها برای مردم شریف تاجیکستان، بلکه برای مردمان همزبان و همفرهنگ و برادر ایران و افغانستان نیز از اهمیت خالی نیست و تحفة گرانبهایی‌ست برای حوزة فارسی‌زبانان جهان.
آقای حسن قریبی ضمن برداشتهایی از مطالعة کتاب «زبان ملّت – هستی ملّت»، بر چند نکته تأکید کردند، که: «این کتاب به چند جهت اهمیت دارد؛ یکم، جایگاه مؤلف است و سابقة نوشتن کتاب‌های پیشین او و مقام و نقش وی در راهبری سیاست‌های کلان فرهنگی امروز جمهوری تاجیکستان است، که می‌تواند امانتدار بزرگترین سرمایة ملت، یعنی زبان باشد. در تاریخ گذشتگان ما این سنت، که امیران و وزیران اهل قلم باشند، فراوان دیده شده است. تألیف کتاب‌هایی چون «قابوسنامه»، «مرزبان‌نامه»، «بابورنامه» به قلم امیران است و «سیاستنامه» نظام‌الملک نمونة قلم وزیران است. نکتة دوم موضوع کتاب است، که اساسی‌ترین رکن از ارکان هویت یک ملت را تشکیل می‌دهد. هر یک ملتی با زبان می‌‌اندیشد. اگر زبان سست باشد، ابزار اندیشیدن سست خواهد بود و در نتیجه یک ملت با اندیشة سست هرگز نمی‌تواند هستی خود را ثابت کند. سوم روش تألیف کتاب است. این کتاب بر خلاف آثار باتعصب و قومی‌گرايي، واقع‌گرایانه، علمی و با استناد به منابع غنی گذشتگان و مطالعات دانشمندان امروز برای اهل علم و عموم مردم به قلم روان تهیه شده است. و در آخر سرسخن، از جمله گفته شده است: «کتاب حاضر در اساس سرچشمه‌های معلوم و دسترس، اخبار و اسناد در معاملات علمی مشهور و اندیشه‌های در میان دانشمندان رایج تهیه گردیده است». برای مثال، در این کتاب هر کجا از زبان تاجیکی سخن رفته است، مرادف فارسی و دری با قوسین یا بدون آن نقل شده است.
در موضوع واقع‌گرایی مثال مهم دیگر این است، که در تاریخ و فرهنگ ما از دیرباز کسانی بودند، که موضوع عرب و اسلام را یکی دانستند و به خطا این دو اصطلاح را مرادف هم می‌دانند، که منشأ فساد بسیاری بوده است. اما نکتة قابل توجه این که مؤلف کتاب «زبان ملت – هستی ملّت» در جای جای این اثر در نقل حوادث تاریخی، میان شوینیزم عربی و اسلام تفاوت قائل شده است و در بارة حوادث تاریخی ایران هر جا سخن از کشورگشایی، ویرانی و غارت فرهنگ ایرانی توسط سپاهیان عرب سخن می‌رود، حساب آن را از دین مبین اسلام جدا کرده و بزرگان اسلام را در کنار فرماندهان شرور و خودرأیی چون قتیبة باهلی قرار نمی‌دهد. درک این موضوع در روزگار ما، که جریان‌های افراطگرايي دنیا را گرفتار خود کرده است، از اهمیت خاصی برخوردار می‌باشد. جالب است بدانید، این موضوع از سوی دیگر فرهنگ‌ها هم نسبت به فرهنگ ایرانی رعایت شده است. مثالی، که به ذهنم رسید، آن است، که در کتاب «راج ترنگینی» («رودخانة شاهان») ، که «شاهنامه» کشمیری محسوب می‌شود، در صفحاتی وصف اردوگاه سلطان محمود در شب پیش از حمله به یکی از شهرهای مرزی کشمیر آمده است. چیزی، که نظررس می‌شود، آن است، که راوی «راج ترنگینی» از محمود غزنوی به عنوان «شاه ترکان» یاد می‌کند و شهوت مال‌اندوزی و کشورگشایی شاه غزنوی را به حساب ایران و ایرانیان نمی‌گذارد».
در جای دیگر آقای حسن قریبی برداشت خویش را از کتاب مورد نظر در رابطه با کلمه‌های مرکب بیان داشت: «اما در موضوع امکانات زبان فارسی در کتاب حاضره توضیحاتی در بارة ساخت کلمه‌های مرکب با مثالهایی از متون کلاسیک آمده است و مؤلف اشاره کرده است، که بعضی از این کلمه‌های مرکب به اندازة یک جمله معنی دارد. اما نکتة قابل توجه این است، که در تدوین این اثر از همان امکانات بهره‌گیری شده و در جای جای کتاب از کلمه‌های مرکبی استفاده شده است، که الگوی ساخت آن در فارسی امروز کمتر استفاده شده است. اصطلاحاتی چون یونانی‌اساس، عربی‌اصل، قبیلوی، فهمش، بحث‌ناک، پهن‌شوی و شاهیگری از نمونه‌های آن است. حالا، که سخن از شکل ظاهری تألیف کتاب است، به جهت پانزده سال فعالیت اینجانب در فرهنگستان زبان و ادب فارسی و حساسیت ناخودآگاه نسبت به استفاده از واژه‌ها و اصطلاحات بیگانه، این نکته را نیز می‌افزایم، که جز در چند مورد انگشت‌شمار، مثل گرمتیکه، کتگوری و چند اصطلاح روسی دیگر، که معنی آن را نفهمیدم، متن کتاب پاکیزه و با توانایی‌های زبان، به فارسی امروز تاجیکی، کاملاً فهما و روان نوشته شده است، که خود سندی است برای نمایش قدرت زبان فارسی- تاجیکی به عنوان زبان علم در روزگار معاصر، که امیدوارم در فرصتی جداگانه در بارة آن مفصل بنویسم».
همصحبت ما در ادامه گفت: «نکتة دیگر این که اختلاف نظرها میان زبان‌شناسان و ادبیات‌شناسان باعث شده است، تا میزان توجه به مسائل ادبی و زبانی در آثار رعایت نشده و توجه به هر کدام از این حوزه‌ها غفلت از دیگری را در پی داشته باشد، که خوشبختانه، در این اثر به همان میزان، که به موضوع زبان پرداخته شده است، موضوع ادب و ادیبیات نیز مورد پژوهش قرار گرفته است».
در جای دیگر آقای قریبی افزود: «آن جا، که صحبت از شهید بلخی می‌رود، مؤلف خاطرنشان می‌سازد، که واژة گذرنامه از کلمه‌های «زیبا و خوش‌اندامی است»، که شهید بلخی به کار برده و می‌تواند در روزگار ما کاربرد فراوان پیدا کند. این نکته و نکاتی مشابه آن قابل توجه همکاران عزیزم در کمیتة زبان و اصطلاحات تاجیکستان، که وظیفة همگونسازی واژه‌ها را نیز بر عهده دارند، خواهد بود و در همین روزنامة شما پیشنهاد می‌کنم به سراپای این واژه‌های خوش‌اندام و امثال آن به چشم خریداری نگاه کنند و به استفاده، کاربرد و رواج آن بیندیشند…».
از مؤلف:
آقای حسن قریبی به عنوان خوانندة کتاب «زبان ملت – هستی ملت» از آن اظهار خوشنودی کرد، که مؤلف در تألیف این کتاب مصلحت و مشورت مشاورانی چون استادان س. نظرزاده، ن. زاهدی، م. سلطان، غ. قادراف و د. سیم‌الدین‌اف- عضو پیوستة فرهنگستان زبان و ادب فارسی، که استادان شناخته و دانشمندان صاحبنام تاجیک در حوزة زبان‌شناسی و ادبیات و تاریخ زبان به شمار می‌آیند، بهره گرفته است. به این جهت، می‌توان این اثر را به عنوان برگزیده‌ای از دست‌آوردهای دانش امروز تاجیکان در موضوع تاریخ و ادبیات فارسی‌زبانان معرفی کرد.
بنا به گفتة این برادر فرهنگ‌دوست و همزبان ما، وی پس از مطالعة کتاب باارزش پیشوای ملّت محترم امامعلی رحمان، به منظور ترویج فرهنگ کتابخوانی و آگاهی جوانان از تاریخ و فرهنگ خودی، به دکتر شادی‌محمد صوفی‌زاده – مدیر کتابخانة آکادمی علم‌های تاجیکستان، پیشنهاد کرده است مسابقة خواندن این کتاب را در کتابخانة آکادمی علم‌های تاجیکستان برگزار بکنند. خواهش مذکور از طرف دکتر شادی‌محمد صوفی‌زاده با خوشنودی پذیرفته شده است.
حسن قریبی، رئیس پژوهشگاه فرهنگ فارسی- تاجیکی، پژوهشگر، متولد سال 1971؛ سال‌ها در فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سمت‌های پژوهشگر گروه فرهنگ‌نویسی به مدیریت دکتر علی‌اشرف صادقی، مدیر روابط عمومی و عضو شورای علمی گروه برون‌مرزی فرهنگستان وظیفه‌دار بوده است. همچنین، وی از بدو تأسیس کمیتة زبان و اصطلاحات به عنوان نمایندة فرهنگستان در مراکز علمی و فرهنگی تاجیکستان فعالیت داشته است.
از حسن قریبی تا به امروز به جز دو مجموعة شعر و چند کتاب و مقاله، آثاری چون «فرهنگ املای خط فارسی به سیریلیک تاجیکی» و «دستور خط فارسی- تاجیکی» منتشر شده است.
Ёддошти мухтасаре аз як тан пажӯҳишгар, нависанда ва шоири эронӣ пас аз мутолиаи китоби «Забони миллат – ҳастии миллат»-и Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар арафаи 25-солагии Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон
Талабшо Холиқзод
Имрӯз News
Пажӯҳишгар, нависанда ва шоир, раиси Пажӯҳишгоҳи фарҳанги форсӣ-тоҷикии Сафорати Ҷумҳурии Исломии Эрон дар Тоҷикистон оқои Ҳасани Қарибӣ дар суҳбат бо хабарнигори «Имрӯз News» миллати тоҷик ва пеш аз ҳама, асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро ба муносибати таълифи китоби пурмуҳтаво, таърихӣ ва хондании «Забони миллат – ҳастии миллат» арзи сипос ва қадрдонӣ кард. Нашри ин китоб, – гуфт ҳамсуҳбати нашрия, – дар арафаи 25-солагии Истиқлоли Ҷумҳурии Тоҷикистон фоли нек буда, бешубҳа, на танҳо барои мардуми шарифи Тоҷикистон, балки барои мардумони ҳамзабону ҳамфарҳангу бародари Эрону Афғонистон низ аз аҳамият холӣ нест ва туҳфаи гаронбаҳоест барои ҳавзаи форсизабонони ҷаҳон.
Оқои Ҳасани Қарибӣ зимни бардоштҳое аз мутолиаи китоби «Забони миллат – ҳастии миллат», бар чанд нукта таъкид карданд, ки: «Ин китоб ба чанд ҷиҳат аҳамият дорад; якум, ҷойгоҳи муаллиф аст ва собиқаи навишти китобҳои пешини ӯ ва мақому нақши вай дар роҳбарии сиёсатҳои калони фарҳангии имрӯзи Ҷумҳурии Тоҷикистон аст, ки метавонад амонатдори бузургтарин сармояи миллат, яъне забон бошад. Дар таърихи гузаштагони мо ин суннат, ки амирону вазирон аҳли қалам бошанд, фаровон дида шудааст. Таълифи китобҳое чун «Қобуснома», «Марзбоннома», «Бобурнома» ба қалами амирон аст ва «Сиёсатнома»-и Низомулмулк намунаи қалами вазирон аст. Нуктаи дувум мавзӯи китоб аст, ки асоситарин рукн аз аркони ҳувияти як миллатро ташкил медиҳад. Ҳар як миллате бо забон меандешад. Агар забон суст бошад, абзори андешидан суст хоҳад буд ва дар натиҷа як миллат бо андешаи суст ҳаргиз наметавонад ҳастии худро собит кунад. Севум равиши таълифи китоб аст. Ин китоб бар хилофи осори ботаассуб ва қавмигароӣ, воқеъгароёна, илмӣ ва бо истинод ба манобеи ғании гузаштагон ва мутолеоти донишмандони имрӯз барои аҳли илм ва умуми мардум ба қалами равон таҳия шудааст. Ва дар охири сарсухан, аз ҷумла гуфта шудааст: «Китоби ҳозир дар асоси сарчашмаҳои маълуму дастрас, ахбору аснод дар муомилоти илмии машҳур ва андешаҳои дар миёни донишмандон роиҷ таҳия гардидааст». Барои мисол, дар ин китоб ҳар куҷо аз забони тоҷикӣ сухан рафтааст, муродифи форсӣ ва дарӣ бо қавсайн ё бидуни он нақл шудааст.
Дар мавзӯи воқеъгароӣ мисоли муҳими дигар ин аст, ки дар таърих ва фарҳанги мо аз дербоз касоне буданд, ки мавзӯи араб ва исломро яке донистанд ва ба хато ин ду истилоҳро муродифи ҳам медонанд, ки маншаи фасоди бисёре будааст. Аммо нуктаи қобили таваҷҷуҳ ин ки муаллифи китоби «Забони миллат – ҳастии миллат» дар ҷой-ҷойи ин асар дар нақли ҳаводиси таърихӣ, миёни шовинизми арабӣ ва ислом тафовут қоил шудааст ва дар бораи ҳаводиси таърихии Эрон ҳар ҷо сухан аз кишваргушоӣ, вайронӣ ва ғорати фарҳанги эронӣ тавассути сипоҳиёни араб сухан меравад, ҳисоби онро аз дини мубини ислом ҷудо карда ва бузургони исломро дар канори фармондеҳони шарур ва худраъйе чун Қутайбаи Боҳилӣ қарор намедиҳад. Дарки ин мавзӯъ дар рӯзгори мо, ки ҷараёнҳои ифротгароии дунёро гирифтори худ кардааст, аз аҳамияти хосе бархурдор мебошад. Ҷолиб аст бидонед, ин мавзӯъ аз сӯи дигар фарҳангҳо ҳам нисбат ба фарҳанги эронӣ риоят шудааст. Мисоле, ки ба зеҳнам расид, он аст, ки дар китоби «Роҷ Тарангинӣ» («Рӯдхонаи шоҳон»), ки «Шоҳнома»-и кашмирӣ маҳсуб мешавад, дар сафаҳоте васфи урдугоҳи Султон Маҳмуд дар шаби пеш аз ҳамла ба яке аз шаҳрҳои марзии Кашмир омадааст. Чизе, ки назаррас мешавад, он аст, ки ровии «Роҷ Тарангинӣ» аз Маҳмуди Ғазнавӣ ба унвони «шоҳи туркон» ёд мекунад ва шаҳвати моландӯзиву кишваргушоии шоҳи ғазнавиро ба ҳисоби Эрон ва эрониён намегузорад».
Дар ҷои дигар оқои Ҳасани Қарибӣ бардошти хешро аз китоби мавриди назар дар робита бо калимаҳои мураккаб баён дошт: «Аммо дар мавзӯи имконоти забони форсӣ дар китоби ҳозира тавзеҳоте дар бораи сохти калимаҳои мураккаб бо мисолҳое аз мутуни классикӣ омадааст ва муаллиф ишора кардааст, ки баъзе аз ин калимаҳои мураккаб ба андозаи як ҷумла маънӣ дорад. Аммо нуктаи қобили таваҷҷуҳ ин аст, ки дар тадвини ин асар аз ҳамон имконот баҳрагирӣ шуда ва дар ҷой-ҷойи китоб аз калимаҳои мураккабе истифода шудааст, ки улгуи сохти он дар форсии имрӯз камтар истифода шудааст. Истилоҳоте чун юнониасос, арабиасл, қабилавӣ, фаҳмиш, баҳснок, паҳншавӣ ва шоҳигарӣ аз намунаҳои он аст. Ҳоло, ки сухан аз шакли зоҳирии таълифи китоб аст, ба ҷиҳати понздаҳ соли фаъолияти инҷониб дар Фарҳангистони забон ва адаби форсӣ ва ҳассосияти нохудогоҳ нисбат ба истифода аз вожаҳо ва истилоҳоти бегона, ин нуктаро низ меафзоям, ки ҷуз дар чанд мавриди ангуштшумор, мисли грамматика, категория ва чанд истилоҳи русии дигар, ки маънии онро нафаҳмидам, матни китоб покиза ва бо тавоноиҳои забон, ба форсии имрӯзи тоҷикӣ, комилан фаҳмо ва равон навишта шудааст, ки худ санадест барои намоиши қудрати забони форсӣ-тоҷикӣ ба унвони забони илм дар рӯзгори муосир, ки умедворам дар фурсате ҷудогона дар бораи он муфассал бинависам».
Ҳамсуҳбати мо дар идома гуфт: «Нуктаи дигар ин ки ихтилофи назарҳо миёни забоншиносон ва адабиётшиносон боис шудааст, то мизони таваҷҷуҳ ба масоили адабиву забонӣ дар осор риоят нашуда ва таваҷҷуҳ ба ҳар кадом аз ин ҳавзаҳо ғафлат аз дигареро дар пай дошта бошад, ки хушбахтона, дар ин асар ба ҳамон мизон, ки ба мавзӯи забон пардохта шудааст, мавзӯи адаб ва адибиёт низ мавриди пажӯҳиш қарор гирифтааст».
Дар ҷои дигар оқои Қарибӣ афзуд: «Он ҷо, ки суҳбат аз Шаҳиди Балхӣ меравад, муаллиф хотирнишон месозад, ки вожаи гузарнома аз калимаҳои «зебо ва хушандомест», ки Шаҳиди Балхӣ ба кор бурда ва метавонад дар рӯзгори мо корбурди фаровон пайдо кунад. Ин нукта ва нукоте мушобеҳи он, қобили таваҷҷуҳи ҳамкорони азизам дар Кумитаи забон ва истилоҳоти Тоҷикистон, ки вазифаи ҳамгунсозии вожаҳоро низ бар уҳда доранд, хоҳад буд ва дар ҳамин рӯзномаи Шумо пешниҳод мекунам ба саропои ин вожаҳои хушандом ва амсоли он ба чашми харидорӣ нигоҳ кунанд ва ба истифода, корбурд ва ривоҷи он биандешанд…».
Аз муаллиф:
Оқои Ҳасани Қарибӣ ба унвони хонандаи китоби «Забони миллат – ҳастии миллат» аз он изҳори хушнудӣ кард, ки муаллиф дар таълифи ин китоб маслиҳату машварати мушовироне чун устодон С. Назарзода, Н. Зоҳидӣ, М. Султон, Ғ. Қодиров ва Д. Саймиддинов – узви пайвастаи Фарҳангистони забон ва адаби форсӣ, ки устодони шинохта ва донишмандони соҳибноми тоҷик дар ҳавзаи забоншиносӣ ва адабиёту таърихи забон ба шумор меоянд, баҳра гирифтааст. Ба ин ҷиҳат, метавон ин асарро ба унвони баргузидае аз дастовардҳои дониши имрӯзи тоҷикон дар мавзӯи таърих ва адабиёти форсизабонон муаррифӣ кард.
Бино ба гуфтаи ин бародари фарҳангдӯст ва ҳамзабони мо, вай пас аз мутолиаи китоби боарзиши Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ба манзури тарвиҷи фарҳанги китобхонӣ ва огоҳии ҷавонон аз таърих ва фарҳанги худӣ, ба доктор Шодимуҳаммади Суфизода – мудири китобхонаи Академияи илмҳои Тоҷикистон, пешниҳод кардааст мусобиқаи хондани ин китобро дар китобхонаи Академияи илмҳои Тоҷикистон баргузор бикунанд. Хоҳиши мазкур аз тарафи доктор Шодимуҳаммади Суфизода бо хушнудӣ пазируфта шудааст.
Р.S. Ҳасани Қарибӣ – раиси Пажӯҳишгоҳи фарҳанги форсӣ-тоҷикӣ, пажӯҳишгар, мутаваллиди соли 1971; солҳо дар Фарҳангистони забон ва адаби форсӣ дар симатҳои пажӯҳишгари гурӯҳи фарҳангнависӣ ба мудирияти доктор Алиашрафи Содиқӣ, мудири равобити умумӣ ва узви Шӯрои илмии гурӯҳи бурунмарзии Фарҳангистон вазифадор будааст. Ҳамчунин, вай аз бадви таъсиси Кумитаи забон ва истилоҳот ба унвони намояндаи Фарҳангистон дар марокизи илмӣ ва фарҳангии Тоҷикистон фаъолият доштааст.
Аз Ҳасани Қарибӣ то ба имрӯз ба ҷуз ду маҷмӯаи шеър ва чанд китобу мақола, осоре чун «Фарҳанги имлои хатти форсӣ ба сириллики тоҷикӣ» ва «Дастури хатти форсӣ-тоҷикӣ» мунташир шудааст.
