پژوهشگاه فرهنگ فارسی تاجیکی | سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان پژوهشگاه فرهنگ فارسی تاجیکی | سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان
در تاریخ 9 ژوئن سال روان کمیتۀ زبان و اصطلاحات حکومت جمهوری تاجیکستان در چهارچوب برنامۀ رشد زبان دولتی، کنفرانس علمی بین‌المللی را در موضوع «مقام زبان دولتی جمهوری تاجیکستان – زبان تاجیکی در مناسبتهای بین‌المللی» برگزار کرد.
همایش مذکور در تالار کتابخانة ملی تاجیکستان با حضور پژوهشگران، استادان دانشگاه‌ها و کارشناسان زبان فارسی-تاجیکی از کشورهای ایران، افغانستان، هندوستان، نمایندگان نهادهای دیپلماتیک جمهوری‌های قزاقستان، قرغیزستان، نمایندگان وزارت‌ها، اداره‌ها و دانشگاه‌ها و مرکزهای علمی و پژوهشی تاجیکستان جریان گرفت. شرکت‌کنندگان در زمینة گسترش زبان تاجیکی، راه‌های حفظ و رواج آن، وضع زبان تاجیکی در گذشته و حال و غیره سخنرانی کردند.
گوهر شرافزاده، رئیس کمیتة زبان و اصطلاحات حکومت جمهوری، گفت، که با زبان دولتی ما سندهای حقوقی بین‌المللی و آثار ادبی و علمی خلقهای جهان برگردان می‌شوند، سازشنامه و قرارهای مهم دولتی تهیه می‌گردند و در زبان دولتی سطح جهانی بیش از پیش معروفیت پیدا می‌کند.
حسن قریبی، رئیس پژوهشگاه فرهنگ فارسی-تاجیکی و نمایندة بنیاد «سعدی» در تاجیکستان به عنوان نخستین سخنران در هیئت رئیسه همایش مذکور بود. وی پس از قرائت پیام رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، سخنرانی خود را در موضوع «مقام زبان دولتی تاجیکستان در مناسبتهای بین‌المللی» نظر و ملاحظه‌های خویش را ارائه کرده و از جمله، گفت: «…علی‌رغم این که تعبیرهای متعددی از زبان دری ارائه شده، معتبرترین آن منسوب دانستن زبان دری به دربار است، چنان که محمّد خوارزمی در «مفاتیح العلوم» دری را لغت مردم شهرهای مداین دانسته و کسانی را، که در دربار شاه بودند – سخنگویان آن.
اگر موافق این تعریف باشیم، دری به معنای «دربار» و لفظ دری، یعنی «زبان حکومت» یا «زبان دولتی» بوده است». رئیس پژوهشگاه فرهنگ فارسی-تاجیکی افزود: «اگر چه به جز مدیریت و حمایت دولت‌ها، قابلیت‌های ذاتی زبان و عوامل مهمی چون ادبیات و تولیدات علمی در شکل‌گیری و گسترش آن نقش اساسی را عهده‌دار است، اما باید اعتراف کرد، که ادبیات و علم تنها در سایة حمایت دولت‌ها ایجاد و انکشاف یافته‌اند». حسن قریبی در ادامه سخنرانی گفت: «وقتی عنوان «نقش زبان دولتی در مناسبتهای بین‌المللی» طرح می‌شود، دو تعریف از آن در دسترس خواهد بود: تعریف نخست تعریف عام است، یعنی مدیریت دولتی با تدوین سند چشم‌انداز برای توسعة زبان، برنامه‌‌ریزی برای اجرای سیاست‌های گسترش و تثبیت جایگاه آن در مناسبتهای بین‌المللی را شامل می‌گردد. بر اساس این تعریف، معرفی شاخص‌های زبان فارسی تاجیکی در سطح بین‌المللی معرفی ظرفیت‌های علمی کشور، توسعه و تقویت مناسبتهای ملی و فرامیلی دانشمندان و پژوهشگران تاجیک، همکاری بین‌المللی در حوزة تقویت زبان با اولویت کشورهای همزبان، برنامه‌‌ریزی برای تاجیکان خارج از کشور، تلاش در جهت سازگار نمودن زبان فارسی تاجیکی با الزامات فناوری‌های دیجیتال، نظارت بر شایستگی کمّی و کیفی نشریات علمی-پژوهشی، گسترش گرایشهای جدید در رشته‌های مختلف دانشگاهی و برنامه‌‌ریزی برای جلوگیری از هجوم واژه‌های بیگانه به زبان و نظایر اینها از سرفصل‌هایی‌ست، که نقش زبان دولتی را در مناسبتهای بین‌المللی تعیین می‌کند و می‌تواند موضوع این همایش باشد». وی در مورد تعریف دوم افزود: «تعریفی خاص نیز از اصطلاح مقام زبان دولتی در مناسبتهای بین‌المللی در دسترس است… با مقایسة تعریف عام و خاص از زبان دولتی تاجیکستان در مناسبتهای بین‌المللی درمی‌یابیم، که معنای عام به ساحة برنامه‌‌ریزی و توسعة زبان در داخل و خارج از مرزها مربوط می‌شود و در معنای خاص دستورالعمل گفتگو و مکاتبات وزارت کارهای خارجه در مناسبتهای دیپلماتی است». حسن قریبی با نتیجه‌گیری در این زمینه، تأکید کرد: «بدون تردید، اگر به هر دلیل میان این دو تعریف تفاوت و تمایز قائل نشویم، آسیب‌های ناگواری به جایگاه زبان فارسی-تاجیکی در مناسبتهای بین‌المللی وارد خواهد شد و نتیجه آن خواهد بود، که زبان‌شناسان، ادبیات‌شناسان، شاعران، نویسندگان، پژوهشگران و دانشمندان سایر علوم، که اساس فعّالیتشان نیازمند به تبادل اندیشه و تأملات منطقه‌ای و جهانی‌ست، یک چشمشان به دفتر و کتاب و پژوهش باشد و چشمی دیگر – به نتیجة روابط خارجه و میزان توفیق دیپلمات‌ها در راهبری روابط بین‌المللی».
دیگر سخنرانی‌های ارائه‌شده در همایش مذکور:
- «اهمیت آثار میرزا عبدالقادر بیدل در تحکیم پیوندها بین نیم‌قارۀ هندوستان و آسیای مرکزی در زمان امروز» – قمر غفار، پروفسور دانشگاه جامع ملی اسلامی و معاون رئیس بنیاد بیدل، دهلی- هندوستان؛
- «تاجیکی- دری- فارسی و سیر تاریخی آن همچون زبان منطقه‌ای و جهانی» – سید مخدوم رهین، رئیس دانشگاه دنیا، کابل – افغانستان؛
- سخنرانی غفار جوره‌اف، پژوهشگر آکادمی علوم جمهوری تاجیکستان؛
- سخنرانی عبدالغفار کمال، مشاور وزارت کارهای خارجه جمهوری تاجیکستان؛
- سخنرانی زبیدالله دولت‌اف، نمایندۀ مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری تاجیکستان؛
- سخنرانی ابراهیم خدایار، رایزن فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان؛
- سخنرانی منصور پرهیزگار، نمایندۀ انجمن تاجیکان و فارسی‌زبانان جهان «پیوند» – بریتانیا؛
- «پاسداری زبان دری از تاریخ آریاییان و تمدن آریایی» – حسین یمین، پروفسور دانشگاه کابل – افغانستان؛
- «دایر به اقتباس اصطلاح‌های فارسی- تاجیکی در زبان روسی» – توخته جوره‌اف، دانشیار دانشگاه تکنیک محمد عاصمی تاجیکستان؛
- «در بارۀ بعضی از اصطلاحات شاهنامۀ فردوسی که به زبان‌های اروپایی اقتباس شده‌اند» – عالم‌جان قاسم‌اف، پژوهشگر آکادمی علوم تاجیکستان؛
- «گسترش زبان تاجیکی در سرزمین‌های دور و نزدیک» – عظیمه مجید، رئیس گروه زبان دری دانشگاه کابل – افغانستان؛
- «وضع دیروز و امروز زبان فارسی-تاجیکی در محیط تاجیکان چین» – شهباز کبیراف و خورشید کبیراف، استادان دانشگاه ملی تاجیکستان؛
در پایان همایش علمی «مقام زبان دولتی جمهوری تاجیکستان – زبان تاجیکی در مناسبتهای بین‌المللی» بخش مذاکره‌ها صورت گرفت و شرکت‌کنندگان پیشنهادهای خود را در زمینة موضوع همایش ارائه کردند.
* * *
متن پیام رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و بنیاد «سعدی»:
با سلام،
برگزاری همایش بین‌المللی «مقام زبان دولتی جمهوری تاجیکستان در مناسبتهای بین‌المللی» را به همزبانان تاجیک، کمیتة زبان و اصطلاحات نزد حکومت تاجیکستان و مهمانان این همایش تبریک می‌گویم.
هر اقدامی جهت اعتلای زبان فارسی یا تاجیکی برای کشورهای فارسی‌زبان مایة خرسندی و افتخار است.
ما نیز با همه توان در کنار خواهران و برادران تاجیکی خود جهت گسترش زبان تلاش خواهیم کرد.
یکی از لوازم حضور زبان تاجیکی در مناسبتهای بین‌المللی یکدست بودن واژه‌ها و اصطلاحات در بین سه کشور فارسی‌زبان است. فرهنگستان زبان و ادب فارسی آمادگی خود را جهت همکاری با دولت تاجیکستان در زمینه‌های مختلف واژه‌گزینی، معادلیابی و همگونسازی زبان مشترک اعلام می‌دارد و همچنان که از آغاز تأسیس کمیتة زبان و اصطلاحات تاجیکستان در کنار این کمیته بوده است، تلاش خواهد کرد، تا گام‌های مثبتی در زمینة همکاری‌های علمی مشترک برداشته شود.
توفیق شما را از خداوند متعال خواستارم.
غلاملی حداد عادل
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی
و بنیاد «سعدی»
9 июни соли равон Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар чаҳорчӯби Барномаи рушди забони давлатӣ конфронси илмии байналмилалиро дар мавзӯи «Мақоми забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон – забони тоҷикӣ дар муносибатҳои байналмилалӣ» баргузор кард.
Ҳамоиши мазкур дар толори Китобхонаи миллии Тоҷикистон бо ҳузури пажӯҳишгарон, устодони донишгоҳҳо ва коршиносони забони форсӣ-тоҷикӣ аз кишварҳои Эрон, Афғонистон, Ҳиндустон, намояндагони ниҳодҳои дипломатии ҷумҳуриҳои Қазоқистон, Қирғизистон, намояндагони вазоратҳо, идораҳо ва донишгоҳҳову марказҳои илмиву пажӯҳишии Тоҷикистон ҷараён гирифт. Ширкаткунандагон дар заминаи густариши забони тоҷикӣ, роҳҳои ҳифзу ривоҷи он, вазъи забони тоҷикӣ дар гузашта ва ҳол ва ғайра суханронӣ карданд.
Гавҳар Шарофзода – раиси Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати ҷумҳурӣ, гуфт, ки бо забони давлатии мо санадҳои ҳуқуқии байналмилалӣ ва осори адабиву илмии халқҳои ҷаҳон баргардон мешаванд, созишномаву қарорҳои муҳими давлатӣ таҳия мегарданд ва дар забони давлатӣ сатҳи ҷаҳонӣ беш аз пеш маъруфият пайдо менамояд.
Ҳасани Қарибӣ – раиси Пажӯҳишгоҳи фарҳанги форсӣ-тоҷикӣ ва намояндаи Бунёди «Саъдӣ» дар Тоҷикистон ба унвони нахустин суханрон дар ҳайати раисаи ҳамоиши мазкур буд. Вай пас аз қироати матни паёми раиси Фарҳангистони забон ва адаби форсӣ, суханронии худро дар мавзӯи «Мақоми забони давлатии Тоҷикистон дар муносибатҳои байналмилалӣ» назару мулоҳизаҳои хешро ироа карда ва аз ҷумла, гуфт: «…Алорағми ин ки таъбирҳои мутааддиде аз забони дарӣ ироа шуда, муътабартарини он мансуб донистани забони дарӣ ба дарбор аст, чунон ки Муҳаммади Хоразмӣ дар «Мафотеҳ-ул-улум» дариро луғати мардуми шаҳрҳои Мадоин дониста ва касонеро, ки дар дарбори шоҳ буданд – сухангӯёни он.
Агар мувофиқи ин таъриф бошем, дарӣ ба маънои «дарбор» ва лафзи дарӣ, яъне «забони ҳукумат» ё «забони давлатӣ» будааст». Раиси Пажӯҳишгоҳи фарҳанги форсӣ-тоҷикӣ афзуд: «Агарчи ба ҷуз мудирият ва ҳимояти давлатҳо, қобилиятҳои зотии забон ва авомили муҳимме чун адабиёт ва тавлидоти илмӣ дар шаклгирӣ ва густариши он нақши асосиро уҳдадор аст, аммо бояд эътироф кард, ки адабиёт ва илм танҳо дар сояи ҳимояти давлатҳо эҷод ва инкишоф ёфтаанд». Ҳасани Қарибӣ дар идомаи суханронӣ гуфт: «Вақте унвони «Нақши забони давлатӣ дар муносибатҳои байналмилалӣ» тарҳ мешавад, ду таъриф аз он дар дастрас хоҳад буд: таърифи нахуст таърифи ом аст, яъне мудирияти давлатӣ бо тадвини санади чашмандоз барои тавсиаи забон, барномарезӣ барои иҷрои сиёсатҳои густариш ва тасбити ҷойгоҳи он дар муносибатҳои байналмилалиро шомил мегардад. Бар асоси ин таъриф, муаррифии шохисҳои забони форсии тоҷикӣ дар сатҳи байналмилалӣ муаррифии зарфиятҳои илмии кишвар, тавсиа ва тақвияти муносибатҳои миллӣ ва фаромилии донишмандону пажӯҳишгарони тоҷик, ҳамкории байналмилалӣ дар ҳавзаи тақвияти забон бо авлавияти кишварҳои ҳамзабон, барномарезӣ барои тоҷикони хориҷ аз кишвар, талош дар ҷиҳати созгор намудани забони форсии тоҷикӣ бо илзомоти фанновариҳои диҷитол, назорат бар шоистагии каммӣ ва кайфии нашриёти илмӣ-пажӯҳишӣ, густариши гароишҳои ҷадид дар риштаҳои мухталифи донишгоҳӣ ва барномарезӣ барои ҷилавгирӣ аз ҳуҷуми вожаҳои бегона ба забон ва назоири инҳо аз сарфаслҳоест, ки нақши забони давлатиро дар муносибатҳои байналмилалӣ таъйин мекунад ва метавонад мавзӯи ин ҳамоиш бошад». Вай дар мавриди таърифи дувум афзуд: «Таърифе хос низ аз истилоҳи мақоми забони давлатӣ дар муносибатҳои байналмилалӣ дар дастрас аст… Бо муқоисаи таърифи ом ва хос аз забони давлатии Тоҷикистон дар муносибатҳои байналмилалӣ дармеёбем, ки маънои ом ба соҳаи барномарезӣ ва тавсиаи забон дар дохил ва хориҷ аз марзҳо марбут мешавад ва дар маънои хос дастуруламали гуфтугӯ ва мукотиботи Вазорати корҳои хориҷа дар муносибатҳои дипломатӣ аст». Ҳасани Қарибӣ бо натиҷагирӣ дар ин замина, таъкид кард: «Бидуни тардид, агар ба ҳар далел миёни ин ду таъриф тафовут ва тамоюз қоил нашавем, осебҳои ногуворе ба ҷойгоҳи забони форсӣ-тоҷикӣ дар муносибатҳои байналмилалӣ ворид хоҳад шуд ва натиҷа он хоҳад буд, ки забоншиносон, адабиётшиносон, шоирон, нависандагон, пажӯҳишгарон ва донишмандони сойири улум, ки асоси фаъолияташон ниёзманд ба табодули андеша ва тааммулоти минтақаӣ ва ҷаҳонист, як чашмашон ба дафтару китоб ва пажӯҳиш бошад ва чашме дигар – ба натиҷаи равобити хориҷа ва мизони тавфиқи дипломатҳо дар роҳбарии равобити байналмилалӣ».
Дигар суханрониҳои ироашуда дар ҳамоиши мазкур:
– «Аҳамияти осори Мирзо Абдулқодири Бедил дар таҳкими пайвандҳо байни нимқораи Ҳиндустон ва Осиёи Марказӣ дар замони имрўз» – Қамар Ғаффор – профессори Донишгоҳи ҷомеи миллии исломӣ ва муовини раиси Бунёди Бедил – Деҳлӣ, Ҳиндустон;
– «Тоҷикӣ-дарӣ-форсӣ ва сайри таърихии он ҳамчун забони минтақаӣ ва ҷаҳонӣ» – Сайид Махдуми Раҳин – раиси Донишгоҳи «Дунё» – Кобул, Афғонистон;
– Суханронии Ғаффор Ҷўраев – пажўҳишгари АИ ҶТ;
– Суханронии Абдуғаффори Камол – мушовири Вазорати корҳои хориҷаи ҶТ;
– Суханронии Зубайдулло Давлатов – намояндаи Маркази таҳқиқоти стратегии назди Президенти ҶТ;
– Суханронии Иброҳими Худоёр – ройзани фарҳангии Сафорати Ҷумҳурии Исломии Эрон дар Тоҷикистон;
– Суханронии Мансури Парҳезгор – намояндаи Анҷумани тоҷикон ва форсизабонони ҷаҳон «Пайванд» – Британия;
– «Посдории забони дарӣ аз таърихи ориёиён ва тамаддуни ориёӣ» – Ҳусайни Ямин, профессори Донишгоҳи Кобул – Афғонистон;
– «Доир ба иқтибоси истилоҳҳои форсӣ-тоҷикӣ дар забони русӣ» – Тўхта Ҷўраев, донишёр (дотсент)-и Донишгоҳи техники Тоҷикистон ба номи Муҳаммад Осимӣ;
– «Дар бораи баъзе аз истилоҳоти «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ, ки ба забонҳои урупоӣ иқтибос шудаанд» – Олимҷон Қосимов – пажўҳишгари АИ ҶТ;
– «Густариши забони тоҷикӣ дар сарзаминҳои дур ва наздик» – Азима Маҷид, раиси гурўҳи забони дарии Донишгоҳи Кобул – Афғонистон;
– «Вазъи дирўзу имрўзи забони форсӣ-тоҷикӣ дар муҳити тоҷикони Чин» – Шаҳбоз Кабиров, Хуршед Кабиров, устодони Донишгоҳи миллии Тоҷикистон.
Дар поёни ҳамоиши илмии «Мақоми забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон – забони тоҷикӣ дар муносибатҳои байналмилалӣ» бахши музокираҳо сурат гирифт ва ширкаткунандагон пешниҳодҳои худро дар заминаи мавзӯи ҳамоиш ироа карданд.
* * *
Матни паёми раиси Фарҳангистони забон ва адаби форсӣ ва Бунёди «Саъдӣ»:
Бо салом,
Баргузории Ҳамоиши байналмилалии «Мақоми забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар муносибатҳои байналмилалӣ»-ро ба ҳамзабонони тоҷик, Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Тоҷикистон ва меҳмонони ин ҳамоиш табрик мегўям.
Ҳар иқдоме ҷиҳати эътилои забони форсӣ ё тоҷикӣ барои кишварҳои форсизабон мояи хурсандӣ ва ифтихор аст.
Мо низ бо ҳама тавон дар канори хоҳарону бародарони тоҷикии худ ҷиҳати густариши забон талош хоҳем кард.
Яке аз лавозими ҳузури забони тоҷикӣ дар муносибатҳои байналмилалӣ якдаст будани вожаҳо ва истилоҳот дар байни се кишвари форсизабон аст. Фарҳангистони забон ва адаби форсӣ омодагии худро ҷиҳати ҳамкорӣ бо давлати Тоҷикистон дар заминаҳои мухталифи вожагузинӣ, муодилёбӣ ва ҳамгунсозии забон муштарак эълом медорад ва ҳамчунон ки аз оғози таъсиси Кумитаи забон ва истилоҳоти Тоҷикистон дар канори ин Кумита будааст, талош хоҳад кард, то гомҳои мусбате дар заминаи ҳамкориҳои илмии муштарак бардошта шавад.
Тавфиқи Шуморо аз Худованди мутаол хосторам.
Ғуломалӣ Ҳаддоди Одил –
раиси Фарҳангистони забон ва адаби форсӣ
ва Бунёди «Саъдӣ»
