نثر گفتاری تاجیکان بخارا

Насри гуфтории тоҷикони Бухоро

با وجود آنکه مردم بخارا در کشور ازبکستان از محیط مدارس و کتابخانه‌ها و دیگر عواملی که در افزایش دایرۀ واژگانیِ فارسی آنان مؤثر است دور مانده‌اند، همچنان فارسی/تاجیکی در گفت‌وگوهای آنان پایه‌های استوار دارد. لهجه‌ای که مردمان امروزی بخارا به آن تکلم می‌کنند نه فقط برای فولکلورشناسان، بلکه برای زبان‏شناسان، متن‏شناسان ادبیات و مردم‏شناسان نیز اهمیت علمی فراوان دارد. در ادبیات عامیانۀ بخارا تأثیر ادبیات نوشتاری، یعنی ادبیات کلاسیک، و همچنین متون دینی بسیار زیاد بوده است و ادبیات کلاسیک ــ که اصولآً بخارا در پیدایش آن نقش مهمی داشت ــ در تفکر مردم تأثیر زیادی کرده است.

مجموعۀ حاضر که حاصل پژوهش‌های پروفسور روشن رحمانی، پژوهشگر اهل تاجیکستان، در طی سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ میلادی است، سه نوع ادبیات عامه آورده شده است: ۱. افسانه‏ها؛ ۲. قصه‏ها؛ ۳. روایت‏ها. اکثر متن‏های نثر شفاهی را در بخارا «شُگ = شُک، اُشُگ، افسانه، قصه، مَتَل یا حکایه» می‌‏نامند. امروزه، با وارد شدن وسایلی چون رادیو، تلویزیون، ویدئو و غیره، خواندن افسانه و گفتنِ شُگ در میان تاجیکانِ بخارا بسیار کم شده و شاید تنها شمار اندکی از پیرزنان و پیرمردان ۶۰ تا ۹۰ساله، و گاه میان‌سالان و جوانان، رسمِ افسانه‏گویی بخارائیان ادامه داشته باشد. ضمن اینکه آن افرادی که هنوز در قید حیات‌اند این افسانه‏ها را در خردسالی شنیده‌اند و بعضی از آن‌ها را در یاد دارند. ضرورت گردآوری و نشر این افسانه‌ها از همین‌جا معلوم و مشخص می‌شود. کتاب نثر گفتاری تاجیکان بخارا (افسانه‌ها، قصه‌ها، روایت‌ها) با همین هدف تدوین و منتشر شده است.

بر اساس فهرست کتاب، این مجموعه با مقدمه‌ای از شادروان محمدجان شکوری، عضو پیوستۀ فقید فرهنگستان زبان و ادب فارسی، آغاز می‌شود. پس از آن مقدمه‌ای مفصل در باب پژوهش انجام‌گرفته و گویش و لهجۀ تاجیکان بخارا، به قلم دکتر روشن رحمانی آمده است. در ادامه بخش‌های افسانه‌ها ( شامل ۲۹ افسانه)، قصه‌ها (شامل ۸ قصه) و روایت‌ها (شامل ۲۶ روایت) دیده می‌شود. توضیحات و لغت‌نامه بخش‌های پایانی این کتاب را تشکیل می‌دهند.

کتاب نثر گفتاری تاجیکان بخارا (افسانه‌ها، قصه‌ها، روایت‌ها) نوشتۀ دکتر روشن رحمانی است که آماده‌سازی آن برای نشر زیر نظر حسن قریبی، رئیس پژوهشگاه فرهنگ فارسی ـ تاجیکی در شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، انجام پذیرفته و انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی آن را در ۶۱۴ صفحه و با شمارگان ۵۰۰ نسخه، به بهای ۷۰هزار تومان منتشر کرده است.

Бо вуҷуди он ки мардуми Бухоро дар кишвари Ӯзбакистон аз муҳити мадорис ва китобхонаҳо ва дигар авомиле, ки дар афзоиши доираи вожагонии форсии онон муассир аст, дур мондаанд, ҳамчунон форсӣ/тоҷикӣ дар гуфтугӯҳои онон пояҳои устувор дорад. Лаҳҷае, ки мардумони имрӯзи Бухоро ба он такаллум мекунанд, на фақат барои фолклоршиносон, балки барои забон‏шиносон, матн‏шиносони адабиёт ва мардум‏шиносон низ аҳаммияти илмии фаровон дорад. Дар адабиёти омиёнаи Бухоро таъсири адабиёти навишторӣ, яъне адабиёти классик ва ҳамчунин, мутуни динӣ бисёр зиёд будааст ва адабиёти классик , ки усулан Бухоро дар пайдоиши он нақши муҳимме дошт, дар тафаккури мардум таъсири зиёде кардааст.
Маҷмӯаи ҳозир, ки ҳосили пажӯҳишҳои профессор Равшани Раҳмонӣ – пажӯҳишгари аҳли Тоҷикистон дар тайи солҳои 1990 то 2000 мелодӣ аст, се навъ адабиёти омма оварда шудааст: 1. Афсонаҳо; 2. Қисса‏ҳо; 3. Ривоят‏ҳо. Аксари матн‏ҳои насри шифоҳиро дар Бухоро «шуг = шук, ушуг, афсона, қисса, матал ё ҳикоя» ме‏номанд. Имрӯза, бо ворид шудан васоиле чун радио, телевизион, видео ва ғайра, хондани афсона ва гуфтани шуг дар миёни тоҷикони Бухоро бисёр кам шуда ва шояд танҳо шумори андаке аз пиразанону пирамардони 60 то 90-сола ва гоҳ миёнсолону ҷавонон, расми афсона‏гӯии бухороиён идома дошта бошад. Зимни ин ки он афроде, ки ҳанӯз дар қайди ҳаётанд, ин афсона‏ҳоро дар хурдсолӣ шунидаанд ва баъзе аз онҳоро дар ёд доранд. Зарурати гирдоварӣ ва нашри ин афсонаҳо аз ҳамин ҷо маълум ва мушаххас мешавад. Китоби «Насри гуфтории тоҷикони Бухоро (афсонаҳо, қиссаҳо, ривоятҳо)» бо ҳамин ҳадаф тадвин ва мунташир шудааст.
Бар асоси феҳристи китоб, ин маҷмӯа бо муқаддимае аз шодравон Муҳаммадҷони Шакурӣ – узви пайвастаи фақиди Фарҳангистони забон ва адаби форсӣ оғоз мешавад. Пас аз он муқаддимае муфассал дар боби пажӯҳиши анҷомгирифта ва гӯиш ва лаҳҷаи тоҷикони Бухоро, ба қалами доктор Равшани Раҳмонӣ омадааст. Дар идома бахшҳои афсонаҳо (шомили 29 афсона), қиссаҳо (шомили 8 қисса) ва ривоятҳо (шомили 26 ривоят) дида мешавад. Тавзеҳот ва луғатнома бахшҳои поёнии ин китобро ташкил медиҳанд.
Китоби «Насри гуфтории тоҷикони Бухоро (афсонаҳо, қиссаҳо, ривоятҳо)», навиштаи доктор Равшани Раҳмонӣ аст, ки омодасозии он барои нашр зери назари Ҳасани Қарибӣ – раиси Пажӯҳишгоҳи фарҳанги форсӣ-тоҷикӣ дар шаҳри Душанбе – пойтахти Тоҷикистон анҷом пазируфта ва интишороти Фарҳангистони забон ва адаби форсӣ онро дар 614 сафҳа ва бо шуморагони 500 нусха, ба баҳои 70 ҳазор тумон мунташир кардааст.