پژوهشگاه فرهنگ فارسی تاجیکی | سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان پژوهشگاه فرهنگ فارسی تاجیکی | سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان
گویش گیلکی یکی از گویش‌های ایرانیِ ناحیۀ حاشیۀ دریای خزر و از شاخۀ زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو غربی است. گروهی از پژوهشگران ریشه و پیشینۀ زبان‌های کرانۀ دریای خزر، به‌ویژه گیلکی را از زبان پارتی دورۀ میانه می‌دانند. از دید ساختار نحوی و صرفی تفاوتی میان گونه‌های پرشمار گیلکی وجود ندارد، اما اختلافات آوایی و واژگانی بسیاری میان این گونه‌ها مشاهده می‌شود. بیشتر گونه‌های زبانی گویش گیلکی در پهنۀ گیلان با گونۀ کناری خود صورتی یکسان دارند، اما در گونه‌های ناهم‌جوار و گونه‌های با فاصلۀ مکانی زیاد اختلافاتی وجود دارد که در نتیجۀ آن، به میزان فاصلۀ میان دو گونه، درک و فهم زبانی نیز کمتر می‌شود. در تقسیم‌بندی کلی گویش‌ها و گونه‌های گیلکی می‌توان به سه بخش بندی قائل شد: 1. گونه‌ها یا گویش‌های گیلکی؛ 2. گونه‌ها یا گویش‌های غیر گیلکی از گروه زبان‌های کرانه‌ای خزر؛ 3. گونه یا گویش ترکی آذری.
مجموعۀ حاضر به‌جز پیشگفتار و بخشی دربارۀ گویش گیلکی و گیلان و رودسر، شامل 6 بخش اصلی است که عبارت‌اند از: 1. آواشناسی (انواع آواشناسی، آوانگاری، نشانه‌های خطّ آوانگار، انواع آوانگاری، انواع آوا، توصیف آواهای گویش گیلکی رودسر، هجا، تکیه)؛ 2. فرایندهای واجی (فرایندهای واجی در گویش گیلکی رودسر)؛ 3. صرف (تکواژ، واژه، ساخت‌واژه در گویش گیلکی رودسر، انواع واژه)؛ 4. نحو (گروه، جمله و اجزای آن، جمله با دید فعل، همسانی فاعل با فعل در شخص و شمار، انواع مفعول، انواع جمله با دید شمار فعل، انواع جمله با دید وجه، انواع جمله با دید مفهوم و چگونگی بیان، انواع جمله با دید آهنگ)؛ 5. نتیجه‌گیری؛ 6. ملحقات. پس از این بخش‌ها، قسمت‌های پایانی کتاب با عنوان‌های «صد جمله به گویش گیلکی رودسر»، «واژهنامۀ موضوعی به ترتیب الفبای فارسی به گویش گیلکی رودسر»، «واژه‌نامه به ترتیب الفبای گویش گیلکی رودسر به فارسی» و کتاب‌نامه آمده است.
کتاب گویش گیلکی رودسر (آواشناسی، صرف، نحو، واژه‌نامه) نوشتۀ خانم عفّت امانی، پژوهشگر گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی است که انتشارات کویر آن را در 256 صفحه و با شمارگان 500 نسخه، به بهای 170000 ریال منتشر کرده است.
Гӯиши гелакӣ яке аз гӯишҳои эронии ноҳияи ҳошияи дарёи Хазар ва аз шохаи забонҳо ва гӯишҳои эронии нави ғарбист. Гурӯҳе аз пажӯҳишгарон реша ва пешинаи забонҳои каронаи дарёи Хазар, ба вижа, гелакиро аз забони портии давраи миёна медонанд. Аз диди сохтори наҳвӣ ва сарфӣ, тафовуте миёни гунаҳои пуршумори гелакӣ вуҷуд надорад, аммо ихтилофоти овоӣ ва вожагонии бисёре миёни ин гунаҳои ноҳамҷавор ва гунаҳои бо фосилаи маконии зиёд, ихтилофоте вуҷуд дорад, ки дар натиҷаи он ба мизони фосилаи миёни ду гуна, дарку фаҳми забонӣ низ камтар мешавад. Дар тақсимбандии куллии гӯишҳо ва гунаҳои гелакӣ метавон ба се бахшбандӣ қоил шуд: 1) гунаҳо ё гӯишҳои гелакӣ; 2) гунаҳо ё гӯишҳои ғайригелакӣ аз гурӯҳи забонҳои каронаи Хазар; 3) гуна ё гӯиши туркии озарӣ.
Маҷмӯаи ҳозир ба ҷуз пешгуфтор ва бахше дар бораи гӯиши гелакӣ ва Гелону Рӯдсар, шомили 6 бахши аслист, ки иборатанд аз: 1) овошиносӣ (анвои овошиносӣ, овонигорӣ, нишонаҳои хатти овонигор, анвои ово, тавсифи овоҳои гӯиши гелакии Рӯдсар, ҳиҷо, такя); фарояндҳои воҷӣ (фарояндҳои воҷӣ дар гӯишҳои гелакии Рӯдсар); 3) сарф (таквож, вожа, сохтвожа дар гӯиши гелакии Рӯдсар; 4) наҳв (гурӯҳ, ҷумла ва аҷзои он, ҷумла бо диди феъл, ҳамсонии фоил бо феъл дар шахс ва шумор, анвои мафъул, анвои ҷумла бо диди шумори феъл, анвои мафъул, анвои ҷумла бо диди шумори феъл, анвои ҷумла бо диди ваҷҳ, анвои ҷумла бо диди мафҳум ва чигунагии баён, анвои ҷумла бо диди оҳанг); 5) натиҷагирӣ; 6) мулҳақот. Пас аз ин бахшҳо, қисматҳои поёнии китоб бо унвонҳои «Сад ҷумла ба гӯиши гелакии Рӯдсар», «Вожаномаи мавзӯӣ ба тартиби алифбои форсӣ ба гӯиши гелакии Рӯдсар», «Вожанома ба тартиби алифбои гӯиши гелакии Рӯдсар ба форсӣ» ва китобнома омадааст.
Китоби «Гӯиши гелакии Рӯдсар (овошиносӣ, сарф, наҳв, вожанома)» навиштаи хонум Иффати Амонӣ – пажӯҳишгари гурӯҳи вожагузинии Фарҳангистони забон ва адаби форсист, ки интишороти «Кавир» онро дар 256 сафҳа ва бо шуморагони 500 нусха ба баҳои 170 000 риёл мунташир кардааст.
